مهم نیست اهل کدام اقلیم ایران باشید ؛ وقتی اینجا هستید نشون میده ممکنه شما تا به حال یک بادگیر از نزدیک دیده باشید و یا اگر نه بی شک اسمش به گوشتان خورده است و حتما دوست دارید بدانید بادگیر چیست ؟ و یا علاقه دارید به طور مجازی آنها را ببینید و برای سفر های واقعی خود برای دیدن شاهکار های معماری ایرانی برنامه ریزی دقیق داشته باشید.
در کشوری با تمدن کهن و خصوصیات آب و هوایی مانند ایران بناهای جذاب و کاربردی مثل بادگیر زیاد است. که تاکنون ممکن است اسم تعدادی از آن ها به گوشتان خورده باشد با هلدینگ آژند آشیانه همراه باشید تا پاسخ پرسش شما با عنوان بادگیر چیست را به شما بگوییم.
بادگیر یعنی چه ؟
بادهنج ، واتغر ، بادتخان ، خیشخان و خیشود از جمله نام های گوناگون و باستانی بادگیر هستند.
بادگیر چیست ؟ بادگیر یک سیستم سرمایشی و تهویه مطبوب بوده که مختص مناطق گرم و خشک و گرم و مرطوب است.
در واقع عملکرد آن خیلی ساده است به طوری که بادگیر را در جهت باد مطلوب منطقه در بالای ساختمان می ساختند و از یک سمت باد خنک وارد این سازه میشد و فضای داخل ساختمان را خنک می کرد و از طرف دیگر هوای گرم و نامطبوع داخل ساختمان را به بیرون هدایت می کرده است.
بادگیر ابتدایی ترین وسیله تهویه هوا
بادگیر سازه ای بلند با دریچه هایی در بالای آن است که در نقاطی از خانه ها ساخته می شد تا باد را به داخل خانه بیاورد. عملکرد بادگیرها هدایت کردن هوای بیرون به فضای داخلی ساختمان و خنک کردن و ایجاد هوای تازه در آن است. در کنار کاربرد اصلی بادگیرها که خنک نگه داشتن آبِ آب انبارها بود، جهت تهویه هوا، برای خانه های مسکونی، مساجد و سایر بناها نیز ساخته می شد.
وجود بادگیرها در اندازه ها و اشکال مختلف در ایران، به دلیل تنوع آب و هوایی در کشور به ویژه در مناطق حاشیه کویر و جنوبی آن است. هم چنین هر معمار در ساخت بادگیر زیبایی آن را نیز در نظر می گرفت.
ایرانیان مخترعین بادگیر؟!
علاوه بر ایران این سازه در برخی دیگر از کشورهای خاورمیانه مانند افغانستان، پاکستان، امارات متحده عربی، اردن، بحرین، قطر، عراق، عمان، سوریه، کویت و مصر نیز ساخته می شد، اما با توجه به آشنایی ایرانیان باستان به ویژگی های جریان هوا و شناسایی بادگیرهایی کهن در ایران، اختراع آن را می توان به ایرانیان نسبت داد.
از قدمت بادگیرها اطلاعات دقیقی موجود نیست، اما ذکر نام های باستانی مانند بادخان، بادآهنگ، واتغَر، بادهَنج، خیشخان و … در مورد بادگیر در متون ادبی و کتب مختلف، حاکی از آن است که قدمت بادگیر بیش از آن است که تصور می شود.
تاریخچه بادگیر
استفاده از بادگیر از سال‌های بسیار قدیم در ایران متداول بوده است. بادگیرها با اشکال مختلف در شهرهای مرکزی و جنوب ایران ساخته شده که هر کدام بر حسب ارتفاع و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا شده‌اند.
تا قبل از اختراع کولر برقی و گسترش آن در شهرهای مختلف، از بادگیر در ابنیه مختلف مسکونی، مذهبی و خدماتی استفاده میشده است و هنوز هم می‌توان باقی‌مانده این بادگیرها را در اقلیم گرم و مرطوب جنوب در شهرهایی مانند بندر عباس، بندر لنگه، قشم، بوشهر و اقلیم گرم خشک نواحی مرکزی مانند کرمان، نایین، یزد، طبس، کاشان، سمنان، اصفهان و حتی نواحی جنوب شهر تهران مشاهده نمود.
یزد شهر بادگیرها
در مناطق کویری مانند یزد، وزش بادهای فصلی و روزانه باعث شد تا بادگیرها در جهت بادهای مطبوع و خنک و پرسرعت از سمت شمال(باد اصفهانی) ساخته شوند. متناسب با نور خورشید و جهت وزش باد بادگیرها یک طرفه، دو طرفه، سه طرفه، چهار طرفه و حتی شش و هشت طرفه ساخته می شدند. دهانه های بادگیر رو به آسمان و پایین آن به طرف ستون بادگیر تا درون ساختمان باز بود.
داخل ستون بادگیرها(به جز بادگیرهای یک طرفه) را به وسیله تیغه ها و پره های آجری مورب به چهار، شش و یا هشت قسمت تقسیم می کردند تا جهت وزش باد وارد شده از کانال با ستون بادگیر هماهنگ باشد. به این شکل جریان هوا در فضای داخلی ساختمان ها و آب انبارها ایجاد می شد. طی فرآیند جریان هوا در ساختمان، هوای خنک از بادگیر وارد و هوای گرم نیز از در و پنجره ها خارج می شد. مهم ترین خصوصیت بادگیر، خنک کردن فضای خانه و تهویه هوا بدون استفاده از انرژی الکتریسیته است.
در مواردی نادر در ساختمان هایی که دارای باغ های بزرگ با هوایی خنک بودند، بادگیر را به نحوی می ساختند تا هوای خنک از در و پنجره به داخل ساختمان وارد و هوای گرم از بادگیر خارج شود.
نمونه بادگیرهای کامل را می توان در شهرهای یزد، ابرکوه، کاشان، کرمان، طبس و سایر شهرهای کویری ایران مشاهده کرد.
بادگیرها بطور کلی از چه قسمت هایی تشکیل شده اند ؟
ستون : ستون در واقع بخشی از بدنه بادگیر است که بین دهانه بادگیر و بام ساختمان قرار دارد. عموماٌ ستون ها به شکل مکعب ، مکعب مستطیل یا منشور هستند.
تیغه ها : عناصر خشتی و آجری هستند که فضای داخلی بادگیر و بخصوص ستون بادگیر را به چند کانال کوچک تقسیم می کنند.
دهانه : دهانه یا هواکش به قسمت بالایی بادگیر که محل عبور جریان هواست می گویند.
سقف : بالاترین و نهایی ترین قسمت یک بادگیر را شامل می شود.
بررسی بادگیرها بر اساس نوع پلان :
بادگیرها بر اساس شکل پلان آن ها دارای چند نوع متفاوت است از جمله : مربعی، مستطیل، شش ضلعی و هشت ضلعی و حتی دایره ای.
بادگیرهای مستطیلی را به گونه ای می سازند که بخش بزرگ سطح نمای آن در جهت باد مطلوب قرار بگیرد و اغلب در مناطقی که در تابستان جهت وزش باد مطلوب از شمال شرقی به سمت جنوب غربی است کاربرد دارد. در تصویر زیر نمونه هایی از پلان مستطیلی بادگیر را می بینید.
بادگیرهای مربعی، شش ضلعی و هشت ضلعی برای مناطقی که جهت وزش باد های مطلوب آن متنوع است بکار می رود. مثلا در فصول گرم سال گاهی از شمال به جنوب باد مطلوب داریم و گاهی از شرق به غرب. پس لازم است بادگیرها از چند وجه باد مطلوب را وارد ساختمان کنند. شما در ادامه پلان هایی از بادگیرهای مربعی و چند ضلعی را می بینید.
عمده مصالح بکار رفته در ساخت بادگیر چیست ؟
همان طور که پیشتر گفتیم بادگیرها مختص مناطق گرم و خشک و گرم و مرطوب بوده اند. و اصولا هر بنایی با در نظر گرفتن خصوصیات اقلیمی منطقه ای که درون آن قرار دارد ساخته می شود و اقلیم در نوع مصالح بکار رفته در بنای هر منطقه تاثیر بسزایی دارد.
در مناطق گرم و خشک و گرم و مرطوب عموما بناها خشتی و آجری هستند که بادگیرها هم ازین قاعده مستثنی نیستند. علاوه بر ساختار اصلی که آجری و خشتی هست و در نوع خود هم می تواند تزئین خوبی بحساب بیاید از گچبری نیز برای تزئینات استفاده می شده است.
طرز کار و راه های بهبود عملکرد بادگیرها :
هنگام وزش باد هوا توسط دهانه ها وارد ستون بادگیر می شود. فشار هوا توسط دیوار نازک وسط ستون بادگیر کاهش پیدا می کند تا باد از دهانه های دیگر خارج نشود. در نهایت هوای از مجرای بادگیر که در سقف ساختمان قرار دارد وارد فضای می شود.
البته باید بگوییم این مجرا ها دارای دریچه های چوبی بودند و در فصول سرد سال که نیاز به بادگیر نبوده؛ آن را می بستند. این امر ضمن جلوگیری از ورود هوای سرد از ورود پرندگان و حشرات هم جلوگیری می کرد.
دهانه بادگیرها در جهت وزش باد مطلوب هواکشی است برای وارد کردن هوا به صورتی که وقتی باد می وزد و به دیواره های بادگیر برخورد می کند سریع به سمت پایین می رود. و در مقابل هوای گرم ساختمان به سمت بالا می رود و از دهانه هایی که همسو با وزش باد هستند خارج می شود و بدین صورت هم بادگیر عمل خنک کردن و هم تهویه را بخوبی انجام می دهد.
جهت عملکرد بهتر بادگیرها و در مناطق خیلی گرم جهت خنک تر شدن هوای وارد شده درون بادگیر یک سری کار های خاص انجام می دادند از جمله استفاده از حصیر و یا بوته های خار که درست روی دهانه قرار می دادند و روی آن آب می ریختند. وقتی هوا از دهانه عبور می کرد خنک و مرطوب تر میشده است.
خاصیت دودکشی بادگیر
از خصوصیات دیگر بادگیر می‌توان از اثر دودکش نام برد. در مواقعی که باد جریان نداشته باشد، هوای گرم داخل بنا صعود می‌کند و از طریق بادگیر به خارج بنا منتقل می‌شود و بدین صورت کماکان یک جریان هوا در داخل ساختمان برقرار می‌گردد هرچند که شدت آن کمتر از مواقعی است که باد در محیط خارج جریان داشته باشد. اغلب بادگیرها، دارای چوب بست‌هایی هستند که دو طرف دهانه بادگیر را به هم متصل می‌کنند و انتهای این چوب بست‌ها از بدنه بادگیر بیرون می‌باشد.
این چوب بست‌ها جهت افزایش استحکام و مقاومت بادگیر در مقابل فشار باد است و به صورت کششی کار می‌کنند و نمی‌گذارند که پره‌های داخلی و بدنه بادگیر از یکدیگر جدا شوند. علت آنکه انتهای این چوب‌ها را نمی‌برند این است که در زمان تعمیر و مرمت بادگیر، داربست‌ها را به این چوب‌ها متصل می‌کنند و از روی داربست‌ها، تعمیرات لازمه را انجام می‌دهند.
عموما بادگیرها برای چه بناهای بکار گرفته می شدند ؟
آب انبار ها
در آب انبار ها برای خنک نگهداشتن و تهویه مناسب از بادگیرها استفاده می شود و در یک آب انبار شهری متناسب با وزش باد مطلوب تعداد بادگیرها تا هفت عدد متغییر است. و بادگیرها دور تا دور آب انبار ها و در جهت باد مناسب ساخته می شوند و طوری قرار می گیرند که هر بادگیر نسبت به بادگیر مقابل خود حالت کششی و مکشی دارد. و در آب انبار های بین راهی و صحرایی معمولا یک بادگیر یک طرفه و دو طرفه قرار دارد.
خانه ها
در خانه ها معمولا بادگیرها به شکل چهار طرفه و بلند ساخته می شوند. و با توجه به کارایی و عملکرد آن محل قرار گیریش باید بر اساس موقعیت تابستان نشین در هر بنا مشخص می شود. البته این امکان وجود دارد که در بعضی خانه ها به دلایلی مثل چند طبقه بودن و قرار گیری تابستان نشین و زمستان نشین بر روی هم این اصل زیر سوال برود.
به طور مثال بادگیر در خانه های یزد عموما در ضلع جنوبی قرار دارد اما در خانه امامزاده ای یزد به دلیل طبقاتی بودن در ضلع شمال است.
کارکرد بادگیر در خانه ها به چه صورت بوده است ؟
- خنک نگه داشتن اتاق ها بخصوص بخش تابستان نشین توسط بادگیرها در مناطق گرم.
- در خانه هایی که صاحبانشان از قدرت مالی بیشتری برخوردا بودند آب انبار مجزایی می ساختند تا بتوانند برای مصارف شخصی از آن استفاده کنند.
- بواسطه وجود جریان هوای خنک توسط بادگیر در منازل امکان ایجاد سردابه وجود داشته که در واقع سردابه محلی بوده برای نگهداری آب و خنک نگه ماندن آن و مواد غذایی مصرفی اهل خانه و جلوگیری از فاسد شدن آن.
- و از دیگر کارکرد های بادگیرها در خانه ها و بخصوص خانه های یزدی این بود که منزلت اجتماعی صاحبخانه را با ارتفاع بیشتر و تزئینات بهتر بادگیر خانه ها می سنجیدند. هر چه تزئینات بیشتر و ارتفاع بالاتر صاحبخانه محترم و عزیزتر!
با انواع بادگیرها آشنا شوید :
شکل ظاهری بادگیرها که علاوه بر زیبایی بی نظیرشان مستقیما با عملکردشان ارتباط دارد را بر اساس وضع اقلیمی و جهت باد مطلوب منطقه به شکل های متفاوتی می توانیم ببینیم. که شما را در این بخش با انواع آن ها آشنا می کنیم.
یک طرفه (اردکانی)
این نوع بادگیرها ساده ترین و اقتصادی ترین بین انواع دیگر بادگیرهاست. در بادگیرهای یک طرفه همون طور که از اسمش مشخص هست. باد مطلوب فقط از یک جهت راه ورود دارد. از دیگر خصوصیات ظاهری این نوع باد گیر ها کم ارتفاغ بودن آن ها نسبت به انواع دیگر آنهاست.
نمونه هایی از بادگیرهای یک طرفه یا اردکانی را در شهر هایی مثل طبس، میبد، عقدا می توانیم ببینیم. نمونه ای از یک بادگیر یک طرفه را در آب انبار کلار که تصویرش در زیر موجود است می بینید.
دو طرفه (کرمانی)
این بادگیر که به جهت دو طرفه بودن لقب دوقلو را به خود اختصاص داده و از نظر شکل ظاهری تقریبا ساده و کوچک است. بادگیر دو طرفه یا کرمانی از نوع یک طرفه یا اردکانی آن دقیق تر است. و کاربرد آن بیشتر در آب انبار ها است.
سه طرفه
بادگیر سه طرفه که به شکم دریده هم معروف است. ساختار آن به گونه ای است که جهت بزرگ تر بادگیر را به سمت باد مطلوب می ساختند و دارای دهانه های بیشتری نیز برای ورود هوا بوده است. چنانچه وزش باد از سمت دیگری صورت می گرفت از دو طرف دیگر بادگیر نیز امکان ورود هوای مطلوب وجود داشته است.
نمونه ای از بادگیر سه طرفه که مربوط به شهر طبس و برای بنای امام زاده حسین می باشد برای آشنایی بهتر شما در اینجا قرار دادیم.
چهار طرفه (یزدی)
این بادگیرها از انواع قبلی بزرگ تر بوده و دارای پیچیدگی خاص خود بوده اند و جز زیباترین ها بحساب می آیند. بادگیرهای چهار طرفه به دلیل وزش باد مطلوب از چهار جهت ساخته می شده اند. و به مرور وجه ها از چهار تا به شش و هشت تا افزایش پیدا کرده است و حتی یک به شکل مدور نیز دیده شده است. تصویری از بادگیر چهار طرفه خانه دکتر مرتاض یزد را میبینید.
بادگیر چپقی
شاید با دیدن شکل بادگیرهای چپقی فکر کنید که ساختار داخلی و عملکرد آن متفاوت از بقیه انواع بادگیرهاست! اما اینطور نیست در این نوع بادگیر صرفا فضای مکعبی خارجی تغییر کرده و بجای آن از لوله های زانو شکل استفاده شده است وگرنه این بادگیرها همان چند طرفه هایی هستند که پیشتر در موردشان صحبت کردیم. بادگیر چپقی فقط در سیرجان وجود دارد که در تصویر زیر این بادگیر را مشاهده می کنید.
بادگیر دو طبقه
کمی بعد معماران تصمیم گرفتند بادگیرهای دو طبقه بسازند به صورتی که معمولا اول یک بادگیر چهار طرفه بزرگ با تمام جزئیات مثل دهانه، تیغه و … می ساختند؛ سپس در وسط آن یک بادگیر دیگر به اندازه یک یا دو متر و یا بیشتر از ارتفاع بادگیر اول می ساختند.
این دو بادگیر کاملا مستقل از هم بوده اند و اگر به یکی آسیب وارد می شد کار آن یکی مختل نمی شد. البته در بعضی موارد دیده شده که علاوه بر دو طبقه سه طبقه نیز ساخته شده است. در تصویر زیر شما یک نمونه بادگیر دو طبقه چهار طرفه که در خانه آقازاده ابرکوه قرار دارد را می بینید.
تنها بادگیر گرد جهان در شهر تاریخی یزد
بادگیرهای ایران معمولاً به‌صورت یک‌طرفه، چهارطرفه یا هشت طرفه ساخته می‌شدند اما شاید برایتان جالب باشد که بدانید یک بادگیر گرد هم در کشورمان طراحی شده است. تنها بادگیر گرد جهان در شهر تاریخی یزد و شهرستان بهاباد قرار دارد و در زمان قاجار ساخته شده است.
این بادگیر استثنایی دارای ۱۸ متر ارتفاع بوده و یکی از جاذبه‌های منطقه بهاباد یزد محسوب می‌شود. خانه‌ای که این بادگیر گرد بر روی پشت‌بام آن قرار دارد امروزه متعلق به آقای حاج علی اکبر رفیعی‌پور است.
در گذشته این خانه قاجاری وقف مسجد مجاور شده بود؛ اما بر اساس رایزنی‌های صورت‌گرفته و تخصیص اعتبار، این بنا مرمت شده و در آینده قرار است به یک مرکز آموزش، تولید و فروش صنایع‌دستی در بهاباد تبدیل شود.
مزایا و معایب وجود بادگیر چیست ؟
مزایا
ورود هوای مطلوب و خنک و خروج هوای گرم حتی در مواقعی که باد مطلوب نمی وزد هم هوای گرم داخل ساختمان را به بیرون منتقل می کند.
معایب
در ساخت یک بادگیر هر چه قدر هم در تعیین جهت باد مطلوب دقت شود باز هم ممکن است کمی گرد وغبار توسط بادگیر وارد ساختمان شود. کنترل بر روی مقدار ورود جریان هوا ، دمای هوا و رطوبت موجود در هوای وارد شده امکان پذیر نیست. و در آخر اینکه جلوی ورود حشرات ، جانوران و پرندگان را نمی شود گرفت.
معرفی چند بادگیر زیبا و مشهور ایران :
بادگیر باغ دولت آباد یزد
این باغ بلندترین بادگیر موجود در جهان را دارد چرا که ارتفاع آن بیش از ۳۳ متر می باشد و به صورت هشت ضلعی زیبایی خودنمایی می کند. و باد را که از هر جهت بوزد به سمت پایین می برد همچنین در قسمت زیرین این بادگیر حوضی قرار دارد و حرکت باد از روی آب حوض باعث ورود هوای خنک به فضای داخلی ساختمان از جلمه تالار ها و شاه نیشین می شود.
خانه لاری ها در شهر یزد
خانه لاری ها یکی از زیبا ترین و معروف ترین خانه های قدیمی که مقصد اکثر گردشگران یزدی می باشد. این خانه علاوه بر دارا بودن تمامی خصوصیات معماری سنتی منطقه خود از بادگیرهای زیبا نیز برخوردار است. بادگیر اصلی این خانه در حیاط اصلی و کنار ایوان بزرگ آن قرار دارد بر خلاف اغلب خانه های یزدی که بادگیر بر محور اصلی حیاط قرار گرفته است. سایر بادگیرها در بخش های دیگر هستند و نسبت به بادگیر اصلی کوچکترن. لازم به ذکر است که تمامی بادگیرها این خانه از نوع چهار طرفه (یزدی) هستند
آب انبار شش بادگیر
این بنا مربوط به دوره قاجار است و در کوچه شش بادگیر محله تپه یزد قرار دارد. و به دلیل داشتن شش بادگیر به همین نام شهرت پیدا کرده است. که یکی از زیباترین آب انبار هاست. همین طور که گفتیم و در تصویر هم پیداست این آب انبار دارای شش بادگیر هشت وجهی است. که در ابتدا سه بادگیر داشته و سپس سه تای دیگر به آن اضافه شده است.
خانه گلبتان
این خانه مربوط به دوره قاجار می باشد و در استان هرمزگان قرار دارد و ما برای شما به عنوان نمونه قرار دادیم تا با بادگیرهای جنوب ایران نیز آشنا شوید. خانه گلبتان که دارای ۵ بادگیر است و رنگ و بوی بادگیرهای جنوبی را دارد و با سایر نقاط ایران تفاوت دارند.
بادگیر در کشورهای دیگر
بادگیرهای افغانستان
در هرات افغانستان بادگیر به صورت یک بادخور( به فاصله تعبیه شده میان دو دیواره یا جسم برای ایجاد جریان هوا گفته می‌شود) ساده با حداکثر ارتفاع ۵/۱ متر است که روی سقف گنبدی تمام اتاق ها مشاهده می شود. این بادگیرها دارای یک دهانه رو به سمت باد هستند که به بادگیرهای کوتاه یک طرفه شرق، شمال شرقی و جنوب شرقی ایران شباهت دارند.
بادگیرهای پاکستان
روی سقف تمامی خانه های بخش قدیمی شهر حیدرآباد در ایالت سند پاکستان، بادگیر به چشم می خورد که قدمت آن ها حداقل ۵۰۰ سال است. این بادگیرها به گونه ای ساخته شده اند که بادهای بعد از ظهر را به اتاق های ساختمان هدایت می کنند.
بادگیرهای مصر(ملقف)
این نوع بادگیر دارای یک ستون بلند و یک دهانه رو به بادهای شمال غربی است. روی سقف آن یک سطح شیب دار (حدودا ۳۰ درجه) ساخته شده است تا هوا را به داخل هدایت کند. ملقف “قاآ” در قاهره یکی از معروف ترین این نوع بادگیرها اثر محب الدین الشفیع الموکل است.
بادگیرهای عراق
بادگیرهای عراق به صورت یک حفره هوا درون دیوار یا آجرهای خشتی ضخیم روی سقف اتاق نشیمن تابستانی ایجاد می شود. سر بادگیر دارای سطحی شیب دار (زاویه ۴۵ درجه از سطح سقف) است. ستون های عمودی تعبیه شده در این دیوارها راه ارتباطی بین دهانه بادگیر با زیر زمین هستند که در نهایت به طاقچه های تو رفته در دیوار زیرزمین می رسند. برخلاف سایر بادگیرها، ستون این نوع بادگیر بر روی بام ساخته نمی شود بلکه از کف بام شروع می شود. معمولا محل ایجاد بادگیر لبه جان پناه بام و ارتفاع آن ۲ متر است.
بادگیر این شاهکار معماری ایرانی گاه چنان پیچیده خودنمایی می کند و فکرش را نمی کنید که جز ماهرترین استادان معماری ایرانی کسی می توانسته همچین بنایی را خلق کند. بادگیرها از نظر عملکردی و زیبایی در نوع خود بی نظیر بوده اند. همین شاهکار الهام بخش طراحان کولر ها و وسایل تهویه و خنک کننده ای که امروزه مرسوم هست بوده است.
پس اگر امروزه این وسایل پیش رفته براحتی گرمای تابستان را برای ما معتدل و مطبوع می کند باید ممنون همان استادان بی نظیر معماری ایرانی باشیم.
